Bireyleri fizyolojik ve psikolojik yönden etkileyen erken ergenlik sürecinin dogru atlatilmasi için ailelerin çocuklarini yakindan takip etmeleri gerekiyor. Belirtiler konusunda bilinçli olmak ve eger varsa vakit kaybetmeden bir uzmana basvurmak önem tasiyor. Memorial Kayseri Hastanesi Çocuk Endokrinoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Selim Kurtoglu, çocuklarda erken ergenlikle ilgili önemli bilgiler verdi.
Çocuklarda normal ergenlik nasil baslar?
Erkek ve kiz çocuklar yenidogan döneminde ‘mini ergenlik’ olarak bilinen dönem normal ergenlik sürecinde degerlendirilmektedir. Mini ergenlik; erkeklerde 6-12 ay, kizlarda ise 1-2 yasina kadar devam etmekte ve ergenligi baslatan hormonlar uyku dönemine girmektedir. Yas ilerledikçe kizlarda 10, erkeklerde 12 yasindan itibaren ergenlik dönemi baslar ve 2-3 yil içinde bu süreç tamamlanir. Kizlarda ergenlik döneminin basinda, büyüme hizlanir (yilda 6 santimetreyi asan bir büyüme) ve memeler büyür, koltuk alti ile genital bölgede killanma ve sivilceler çikar, koltuk altinda eriskin ter kokusu hissedilir. Erkek çocuklarinda ise testis (yumurtalik) boyutunun dikey 2,5 santimetreyi ulasmasi ve testis hacminin de 4 mililitreyi geçmesi ergenlige geçisin göstergesidir. Yine kizlardaki gibi erkeklerde de koltuk altinda ve genital bölge killanma ergenligin önemli bir belirtisidir.
Sekonder cinsiyet özelliklerinin kizlarda 8, erkeklerde 9 yasindan önce ortaya çikmasi ise erken ergenlik olarak kabul edilmektedir. Prematür pubars yani killanmaya bagli ortaya çikan erken ergenlik koltuk alti ve genital bölgede kendini belli etmektedir. Yine kizlarda tek basina meme büyümesi de erken ergenlik için bir göstergedir. Erken ergenlik, hipotalamus-hipofiz-gonad hormon aksinin aktivasyonu sonucu ortaya çikmis ise ‘santral ergen ergenlik’ olarak tani konulur. Erkek çocuklarinda santral erken ergenligin baslamasinda etkili oldugu düsünülen kistler, tümörler, apse, travma, radyasyon, edinilmis evlat, radyoterapi göz önünde bulundurulurken, kiz çocuklarinda genellikle sebep ortaya konulamaz. Ancak ergenligi düzenleyen bazi genlerde mutasyon belirlenebilir.
Endokrin bozucular erken ergenlik nedeni
Bazi endokrin bozucular, östrojen hormonu gibi etki gösterdigi için erken ergenlige yol açmaktadir. Içerisinde soya lesitini adi verilen katki maddesinin bulundugu çikolatalar bunlarin basindadir. Yine içeriginde soyali katki maddesi bulunan bisküvi, sucuk, salam, sosis, mayonez, ketçap, cips gibi endüstriyel ürünlerin asiri tüketiminin erken ergenlige neden oldugu belirtilmektedir. Ayrica lavantanin direkt kullanimi ya da lavanta içerikli dus jeli, sampuan ya da kozmetik ürünler, yine çay agacinin kullanildigi kozmetikler, rezene çayi, içinde ZEA adi verilen mantar toksini olustugu için misir konservesi de erken ergenlige neden olabilmektedir. Özellikle oyun hamurlari ile çok oynanmasinin ve yüzeyinde endokrin bozucu oldugu bilinen ‘fitalat’ maddesi bulunan plastik kaplar içinde içeceklerin uzun süre günes altinda bekledikten sonra tüketilmesinin erken ergenligi tetikledigi düsünülmektedir.
Erken ergenlik teshisi için hormonlara bakilmali
Erken ergenlik teshisi konulabilmesi için fiziki muayenenin yani sira FSH, LH, erkeklerde testosteron, kizlarda estradiol hormonlarinin vücuttaki seviyesi ölçülür. Sol el bilegi grafisi çekilerek kemik yasinda erken ilerleme olup olmadigi degerlendirilir. Kizlarda karin ultrasonografisi ile rahim ve yumurtaliklarda büyüme olup olmadigi belirlenir. Kizlarda erken yasta gözlenen vakalarda ve erkek çocuklarin tamaminda kranial MR ile hipofiz bezi ve diger bölgeler degerlendirilir.
Uygun tedavi planlamasi ile ergenlik duraklatilabiliyor
Erken ergenlige giren çocuklara aylik igneler yapilarak süreç duraklatilabilir ve 3 aylik periyotlarla kontrol edilir. Genel olarak tedavi 11 yasta sonlandirilir. Ancak hipotalamus ve hipofiz kaynakli olmayan erken ergenlik gelismeleri varsa ‘periferik puberte prekoks’ tanisi konulur. Çünkü kiz çocuklarinda en çok sik rastlanan over kistlerinin hormon salgilamasi, süreci baslatabilmektedir. Vücutta sütlü kahve lekeleri bulunan ‘Mc Cune Albright Sendromunu’nda da over kistleri sik gözlenir ve erken yaslarda vajinal kanamaya ve meme büyümesine yol açabilir. Ayrica kizlarda östrojen salgilayan tümörler de ayni tabloyu olusturabilir. Erkek çocuklarinda ise androjen hormonu salgilayan testis ile adrenal tümörler erken ergenlige neden olabilmektedir. Vücudun bazi durumlarda artirdigi kortizol hormonunun olusumu için gereken bes enzimden herhangi birinin gerektigi gibi çalisamamasi sonucu ortaya çikan tonjenital adrenal hiperplazi, tedavi edilmezse erken ergenlik ortaya çikabilir. Bazi tümörler ise testisi uyaran hormon salgilayarak erken ergenlik tablosuna yol açabilir Her iki cinste de agir ve tedavi edilmeyen tiroit bezinin az çalismasina bagli olarak ortaya çikan hipotiroidi erken ergenlige yol açabilir.
Erken ergenlikten ayrilmasi gereken 4 sorun
Bazi endokrin gelismeleri erken ergenlik tablosu disinda incelenmelidir.
• Kizlarda erken meme büyümesi, ‘prematür telars’ olarak isimlendirilir. Yenidogan döneminde meme büyümesi normaldir. Ancak geçici uyarilarla meme büyümesi olabilir veya östrojenik etkenlere bagli olabilir. Ancak yapilan bir çalismada olgularin 3’te 1’inin erken ergenlige dogru evirildigi belirlendigi için olgularin belirli araliklarla izlenmesi önerilmektedir.
• Erkek çocuklarinda meme büyümesi prepubertal jinekomasti olarak tanimlanir. Obez çocuklarda yag dokusunun meme çevresinde birikmesi meme büyümesi zannedilir. Ayrica buna östrojenik tümörler, östrojenik gidalar, östrojenik kremler neden olabilir. Tedavi nedene bagli olarak yapilmalidir.
• Bazi çocuklarda bir grup hastaliga bagli olarak sivilce, saçlarda yaglanma ve eriskin ter kokusu belirlenebilmektedir. Erken killanma olusan çocuklarda konjenital adrenal hiperplazi ve tümörler düsünülmelidir. Gereken testler yapilarak tedavi süreci baslamalidir.
• Kizlarda erken yasta adet görme olarak bilinen prematür menars 9,5 yasindan önce vajinal kanamanin göstergesidir. Buna over kistleri, tümörler, yabanci cisimler ve idrar yolu enfeksiyonlari neden olabilir. Sebebe dayali tedavi planlamasi yapilmasi önemlidir.